De kracht van handwerk

De ouders van Rikus Oswald kochten in 1968 een oud huis in Harlingen. Tijdens de verbouwing kwamen er achter het behang, in de kelders en in de waterput de mooiste tegeltableaus tevoorschijn. Dat was voor vader Henk Oswald het startschot om onderzoek te gaan doen naar de herkomst van deze tegels. “De woning was voor mijn ouders een grote schatgraverij.” Wat bleek: de tegels kwamen allemaal uit Harlingen zelf. “Mijn vader ging op onderzoek en samen met een keramist heeft hij de historische recepten voor de klei, het tinglazuur en het productieproces gereproduceerd”, vertelt de huidige directeur Rikus Oswald.

FAMILIEBEDRIJF

“Mensen denken sneller aan Makkum of Delft als het om aardewerk gaat. Mijn vader besloot daarom in 1972 de lokale traditie, veertig jaar na het sluiten van de laatste aardewerkfabriek in Harlingen, nieuw leven in te blazen.” De Harlinger Aardewerk & Tegelfabriek is tegenwoordig een authentiek familiebedrijf en het enige bedrijf in Nederland dat op originele wijze aardewerk en tegels vervaardigt. Ruim twintig jaar geleden nam Rikus de fabriek van zijn vader over. ‘Mijn vader zei: “Weet je dat wel zeker? Als je hier je beroep van wilt maken moet je er een uitdaging in zien, het leuk vinden en rust en tijd hebben.” Bovendien legde hij uit dat je hard moest werken om het aardewerk en de tegels betaalbaar te houden.” Na eerst werkervaring te hebben opgedaan bij andere bedrijven nam Rikus alsnog de uitdaging aan om in het familiebedrijf te stappen. “Een beslissing waar ik nog geen moment spijt van heb gehad.”

DE TINGLAZUURTECHNIEK

Alle producten worden tegenwoordig volledig met de zogenaamde tinglazuurtechniek gemaakt. Het enige verschil is dat voor het stoken geen hout maar elektriciteit wordt gebruikt. De tinglazuurtechniek wordt in Harlingen al sinds 1598 beoefend. Daarmee is Harlingen de eerste én de laatste plaats in Friesland waar aardewerk en tegels op deze manier worden gemaakt. “Eeuwen geleden al hadden we de klei – net als nu – voor onze neus en dankzij de haven konden we goederen over de hele wereld verschepen.”

MAATWERK

De kracht van handwerk is volgens Rikus dat ze echt maatwerk kunnen leveren. “Alles wat we maken is voor de eeuwigheid. Over honderd jaar is het er nog. Of we nu een compleet nieuw tegeltableau maken of een historische betegeling in de oude staat terug moeten brengen: we kunnen en doen het allemaal met veel liefde en vakmanschap.” Hij vertelt dat klanten van De Harlinger, niet alleen in stolpen of grote boerderijen wonen, maar eigenlijk in alle denkbare bouwstijlen. “Iedereen die in huis handgemaakte vloer- of wandtegels wil voor bijvoorbeeld de schouw, keuken of hal, weet ons te vinden. We doen hier nog hetzelfde als vier eeuwen terug, alleen de vormen en kleuren van de tegels zijn veranderd. Zo hebben we nu heel veel tinten wit en alle denkbare kleuren die er zijn: paarsjes, groentjes, geeltjes... Maar natuurlijk kunnen mensen ook bij ons terecht voor de bekende blauw-witte tegels en witjes.” Hij benadrukt: “Het vormen en schilderen is allemaal honderd procent handwerk.” Volgens de directeur wordt het woord ‘ambacht’ door veel bedrijven te pas en te onpas gebruikt, ook bij producten die machinaal worden voorbereid en alleen met de hand beschilderd worden. “Wij gebruiken als enige dezelfde recepturen en hetzelfde vakmanschap als van een paar eeuwen terug.”

FRIESE ZEEKLEI

Het bedrijf haalt de grondstoffen voor de producten, zoals Friese zeeklei, letterlijk om de hoek, bakt elektrisch en alles wat misgaat, wordt hergebruikt. Stiekem zijn ze daarom heel duurzaam. Maar Rikus ziet dat anders. “Wij hebben het altijd zo gedaan. De wereld is pas sinds kort bezig met ‘duurzaam’. Wij zijn niet veranderd. De wereld om ons heen is veranderd.” Aan de Friese zeeklei wordt in de fabriek mergel met het juiste kalkgehalte toegevoegd. “Dat is nodig om fijn aardewerk te kunnen maken; daarmee voorkom je namelijk scheuring, verkleuring en technische onvolkomenheden.” Rikus legt uit dat Nederlandse klei na het bakken rood of geel wordt. Wil je erop schilderen of een gekleurd glazuur aanbrengen, dan heb je een lichtere ondergrond nodig. Die krijg je door de gebakken klei te dompelen in tinglazuur, een oxide die na verhitting wit wordt. “Op het natte glazuur wordt een tekening aangebracht door de plateelschilder. Als de tekening is ingekleurd gaat de tegel weer de oven in. Door de warmte van het stoken versmelten de verf en het glazuur.”

OPPERSTE CONCENTRATIE

Omdat je de technieken die dagelijks bij hen worden toegepast niet meer op school leert, leidt de Harlinger Aardewerk & Tegelfabriek haar mensen hier zelf voor op. “Het duurt drie tot vier jaar tot een leerlingschilder is opgeleid.” De tien medewerkers – leerlingen en meesters – werken in drie groepen: ambachtslieden die klei gieten en in de gewenste vorm drukken of draaien, glazuurders en plateelschilders. De werkplaats en het schilderatelier zijn gescheiden plekken. Waar het in de werkplaats soms wat drukker is, moeten de schilders in het atelier in opperste concentratie kunnen werken. Rikus zelf is de stoker, dat wil zeggen dat hij al het aardewerk in de oven plaatst. Dat klinkt overigens een stuk makkelijker dan het is. “Als je te snel bent, of het voorwerp op een te hete of te koele plek plaatst, gaat het niet goed. Stoken luistert heel nauw.”

MADE IN HOLLAND

Rikus legt uit dat ze elke stijl kunnen maken, of je nu een tekening uit de zeventiende eeuw wilt of iets moderners. Hij adviseert mensen die een tegeltableau laten maken dit op een gipsplaat te laten doen, zodat die bij een verhuizing eventueel mee kan. “Niet iedereen schat handwerk op waarde. Het zou doodzonde zijn als het in een container belandt.” Gelukkig komt het omgekeerde ook regelmatig voor. Nieuwe bewoners vinden dan het tegelwerk zo mooi dat zij naar Harlingen rijden om ook tegels voor de hal of bijkeuken aan te schaffen. Rikus besluit: “Wat wij doen is puur Hollands vakmanschap. Wij maken het antiek van morgen.”

Voor meer informatie: harlinger.nl